Fraa w czytelni (80) - "Ostatni Pan i Władca"

Autor: Philip K. Dick          

Tytuł: Ostatni Pan i Władca

Tytuł oryginału: The Golden Man

Tłumaczenie: Marek Cegieła

Miejsce i rok wydania: Warszawa 1990

Wydawca: Amber

Długo odwlekałam ten moment, ale czas wreszcie złapać byka za rogi i zmierzyć się ze zbiorem opowiadań Ostatni Pan i Władca Dicka. Dlaczego mówię „zmierzyć się” i dlaczego odwlekałam? Cóż, tu wcale nie chodzi o to, że teksty zawarte w zbiorze są złe. Nie są – zazwyczaj. Po prostu w większości z nich nie czułam Dicka.

Już wyjaśniam.

Jak pisałam przy okazji poprzednich utworów tego autora, cenię go za niesamowity, depresyjno-postapokaliptyczny klimat. Klimat, który wisi nad losami bohaterów nieustannie, nawet jeśli tak naprawdę to wcale nie jest żadna postapokalipsa. Uwielbiam Dickowe umierające światy, wszechobecną atmosferę rozkładu i beznadziei. Dlatego byłam nieco zaskoczona, kiedy przyszło mi zaprzyjaźniać się z opowiadaniami ze zbioru Ostatni Pan i Władca.

Przede wszystkim: zdecydowanie wolę tego autora w powieściach niż w opowiadaniach. W powieści ma czas na rozwinięcie tego swojego specyficznego klimatu, akcja może się turlać powoli i bez nerwów, wciągać jak bagno. Opowiadanie nie może być bagnem – ono po pierwszej stronie albo wciągnie, albo nie. A potem już nie ma przebacz. Większość tekstów z tego zbioru… cóż, zaciekawiło, to prawda. Ale nie wessało tak, jak mógłby wessać dłuższy tekst poświęcony temu tematowi. Ot, choćby Złotoskóry poświęcony niezwykłym mutacjom czy Inaczej, niżby się zdawało w bardzo niekonwencjonalny sposób dotykający problemu nieśmiertelności. Sonda przyszłości to ciekawe podejście do podróży w czasie, Majstersztyk zaś zwrócił moją uwagę głównie dlatego, że najazd z Proximy Centauri jest tam datowany na 2014 r., więc wiecie… no.  Niemniej tak w ogóle Majstersztyk to jeden z lepszych tekstów zbioru. Choć tu muszę zaznaczyć, że mocno przypominał mi Lemowski Kongres futurologiczny: oto mamy sielankowy świat, do którego wkracza bohater – ale czy na pewno ta sielanka to prawda? A może iluzja? A kiedy odkrywamy prawdę, to… cóż, czy to na pewno prawda? A może to iluzja pod iluzją pod iluzją? Czy bohater dowie się, jak wygląda najgłębsza warstwa prawdy? No i czy chce i czy powinien się dowiedzieć?

Tytułowy Ostatni Pan i Władca z kolei przypominał mi Żelaznego niejakiej Kruffy i liczę na to, że szersza publiczność również kiedyś będzie miała okazję te dwie opowieści porównać. Kruffo, wywołuję Cię do tablicy!

Zupełną pomyłką, jak dla mnie, było w przypadku Dicka pisanie tekstów humorystycznych. Naprawdę: uważam, że z deprechą, Weltschmerzem i konfliktem na linii człowiek-maszyna ten autor radził sobie doskonale. Ale jeśli idzie o dowcip… cóż, powiem tylko tyle, że Wojnę z Fnoolami będę próbowała wyprzeć. Nie jest bardzo zła, ale zdecydowanie nie po drodze mi z tym poczuciem humoru. A także z tym, że dowcipowi została podporządkowana logika w fabule. Czytałam to i ciągle się zastanawiałam: dlaczego kapitan wdaje się z obcymi najeźdźcami w rozmowy i częstuje ich ziemskimi używkami? Przecież to obce formy życia, trochę używania mózgu, na litość Jeżusia! Dlaczego mowa jest o tym, że gdyby obcy przemienili się w Hauka, trzeba by obu odstrzelić, skoro przecież oni byliby o metr niżsi od Hauka, a więc dość łatwi do rozpoznania? I cały ten wątek cycatej sekretarki… tak bardzo Element Komiczny. To wszystko było jakieś takie głupie i ledwo się trzymało przysłowiowej kupy. Zresztą, sens czasem gubił się też w innych opowiadaniach – klaksony słyszalne w próżni są dość wyraźnym tego przykładem.

Część opowiadań (Na obraz i podobieństwo Yanceya, Nie zrekonstruowane M) znałam już wcześniej, bo pojawiły się w zbiorze Raport mniejszości. Przyznam, że nawet mnie to ucieszyło, bo powtórna lektura tych tekstów ani trochę im nie zaszkodziła, za to teraz o wiele lepiej siedzą mi w głowie. Bo to akurat są bardzo fajne opowiadania.

Mój główny zarzut, jeśli chodzi o ten zbiór, dotyczy tak naprawdę kompozycji. Zabrakło tu tego, co było we wspomnianym już Raporcie mniejszości: wyraźnego, spajającego całość klimatu i historii, która przewija się gdzieś w tle, nawet jeśli opowiadania pozornie nie mają ze sobą nic wspólnego. W Ostatnim Panu… mamy humorystyczne Fnoole, dziwaczne i futurystyczne zmagania ludzi z robotami, zapowiedź Blade Runnera w postaci opowiadania Mała, czarna skrzynka, jest też tekst fantasy – Król Elfów. Nie potrafię tego ująć inaczej niż tylko: każdy pies z innej wsi. Czytelnik skacze z klimatu w klimat, nie mogąc tego wszystkiego jakoś spiąć. Szkoda. Myślę, że właśnie przez to te opowiadania sporo tracą i nie można wciągnąć się w ich klimat – no bo ten klimat przecież ciągle się zmienia!

Opowiadaniem, przy którym chciałabym się na moment zatrzymać, jest ostatni tekst zbioru, Przedludzie. Z jednej strony jest zwyczajnie zabawne w swojej grozie i w wytknięciu ludzkiej głupoty. Z drugiej – okropnie oczywista krytyka zagadnienia aborcji, potraktowana jednostronnie i… no cóż, zupełnie mi z nią nie po drodze. Niemniej podobało mi się wskazanie, jak o ludzkim istnieniu decydują urzędnicy przyklepaniem odpowiedniego przepisu, jak z dnia na dzień ktoś może być uznany za człowieka albo przestać być za niego uznawanym. Zdziwiło mnie tylko bagatelizowanie prostego faktu, że płód od dziecka odróżnia nie tylko zwykła umowa społeczna, ale też dość wyraźna i istotna granica: w łonie matki i poza nim. Ostatecznie jednak, jakkolwiek tekst mógłby być o pewne rzeczy pogłębiony, nadal wypadł interesująco i zabawnie w swoim cynizmie.

Gdybym miała powiedzieć o tym zbiorze coś ogólniejszego, byłoby to chyba tyle: przeczytać można, ale bez szczególnego parcia. Lepiej zapoznać się najpierw z innymi tekstami, również ze wspomnianym już zbiorem Raport mniejszości (choć jest późniejszy niż Ostatni Pan…), bo po prostu tam można się zaprzyjaźnić z tym świetnym klimatem tekstów Dicka. Jak już ktoś to uczyni, może też ofkoz sięgnąć po Ostatniego Pana i Władcę. Czyta się w sumie szybko i przyjemnie. Ja po prostu spodziewałam się więcej.

Wpis popełniony w ramach wyzwania czytelniczego „Eksplorując nieznane”.

­– (…) Pokaż mi prawdę, a będę nadal wykonywać swoją pracę.

– Nie, Milt – powiedziała Mary. – Gdybyś poznał prawdę, nie mógłbyś żyć i pracować. Skierowałbyś tę broń przeciwko sobie. – Mówiła spokojnie, nawet ze współczuciem, ale oczy miała szeroko otwarte, czujne.

– W takim razie zabiję najpierw ciebie, a potem siebie.

– Zaczekaj – zamyśliła się. – Milt… to jest takie trudne. Nie wiesz absolutnie nic i spójrz, w jakim jesteś stanie. Wyobraź sobie, jak będziesz się czuł, kiedy zobaczysz, jak twoja planeta wygląda naprawdę. Ja ledwo mogę to wytrzymać, a ja jestem… – Zawahała się.

– Powiedz to.

– Ja jestem tylko – to słowo nie chciało jej przejść przez gardło – przybyszem.