Fraa w czytelni (71) - "Kroniki marsjańskie"

Autor: Ray Bradbury

Tytuł: Kroniki marsjańskie

Tytuł oryginału: The Martian Chronicles

Tłumaczenie: Paulina Braiter, Paweł Ziemkiewicz

Miejsce i rok wydania: Warszawa 1997

Wydawca: Prószyński i S-ka

Tak, tak, nie czytałam 451 stopni Fahrenheita. Bah!, nie czytałam chyba w ogóle niczego autorstwa Raya Bradbury’ego. Czemu? Z tego samego powodu co zwykle: a tak jakoś się nie złożyło…

Faktem jest, że w przypadku Kronik marsjańskich nie miałam bladego pojęcia, czego się spodziewać. I faktycznie spotkało mnie drobne zaskoczenie. To znaczy właściwie nic zdrożnego: po prostu kiedy zaczynam czytać książkę o podboju Marsa, spodziewam się czegoś bardziej… no… może ujmę to tak: pierwszą książką o podboju Marsa, jaką przeczytałam, były Piaski Marsa Clarke’a. Wszystkie inne, traktujące o tym zagadnieniu, chcąc nie chcąc porównuję do tej powieści. Jak się okazało – wszystkie za wyjątkiem Kronik…. Bo bądźmy szczerzy: ich się nie da porównać. Bo Kroniki… w nosie mają podbój kosmosu, ten temat jest tylko pretekstem. To po prostu podbój jakiegoś nowego świata, od podboju obu Ameryk różniący się jedynie dystansem. Nie ma tu żadnych detali technicznych, nie interesuje nas, ile czasu się leci, jakie jest paliwo, dlaczego na Marsie jest taka a nie inna atmosfera, co wpłynęło na kształt Marsjan – nope. Wystarczy, że wiemy parę podstawowych rzeczy: na Marsa się lata rakietami, są jacyś Marsjanie, a powietrze jest rozrzedzone, ale można oddychać. Kolonizacja Marsa w dużym stopniu jest jak zasiedlanie Dzikiego Zachodu. W sumie Mars nawet nie jest żadną Czerwoną Planetą – ma błękitne niebo i błękitny piasek, a kanałami płyną rzeki – tak, tak, bo przecież to jeszcze ten czas, kiedy funkcjonowała teoria marsjańskich kanałów. Przyznam, że to mnie nawet rozczuliło, bo sama pamiętam jakieś stare programy czy czasopisma, gdzie o tym całkiem poważnie mówiono – choć zapewne w kontekście historycznym, bo nie mam prawa pamiętać faktycznie czasów wiary w te kanały – nawet moi Rodzice mieliby kłopot z pamiętaniem tego.

Jasne, jeśli patrzeć na ten zbiór opowiadań wyłącznie pod względem… hm… merytorycznym, książka bezlitośnie się postarzała i nie zostało z niej kompletnie nic: kanały, Marsjanie, klimat, a wreszcie historia ludzkości: bądź co bądź, rzecz w Kronikach… dzieje się na przestrzeni lat 1999-2026. Autor każe nam czytać o pierwszej załogowej wyprawie na Marsa, która miała miejsce w 1999 r.! Jak tu się nie uśmiechnąć?

Ano całkiem zwyczajnie – bo to nie ma żadnego znaczenia. Bo to nie jest książka, którą można by rozpatrywać tylko jako zbiór potencjalnie historycznych faktów. Bo to nie jest o samym podboju Marsa, ale o jego zdobywcach – ludziach.

Widać ducha czasu. Widać powojenne rozczarowanie ludzkością, strach przed kolejnymi, jeszcze gorszymi wojnami, strach przed kataklizmem atomowym. Człowiek w Kronikach… jest małostkowym, agresywnym ignorantem, który jeśli czegoś nie rozumie, musi to zniszczyć. Który niszczy zarówno celowo jak i mimochodem. Autor nie sugeruje tego wszystkiego czytelnikowi w subtelnych aluzjach, tylko pokazuje wprost: oto na Marsie, planecie na swój sposób mistycznej, starożytnej, a nade wszystko pięknej, lądują ludzie – i pierwszą rzeczą, którą robią, jest ciśnięcie puszki do rzeki, zwymiotowanie po pijaku w wymarłym mieście Marsjan czy deptanie wyschniętych kości tubylców.

Tu i ówdzie pojawiają się jednostki, które potrafią uszanować Marsa i które nie mają złych zamiarów, ale one giną w tłumie, nie są w stanie zahamować ludzkiej fali, jaka przetacza się przez planetę.

W pierwszej chwili miałam wrażenie, że to raczej dość humorystyczne historyjki, bo początkowe opowiadania są raczej lakoniczne i niewiele jest mowy o Marsie czy o ludziach. Pewne wydarzenia po prostu się rozgrywają, opisane są zresztą z rewelacyjnym humorem, po czym czytelnik jedzie dalej. Z czasem jednak miałam wrażenie, że klimat tych opowiadań stawał się coraz cięższy. Zaczęły pojawiać się całe akapity, których do tej pory nie mogę wyrzucić z głowy – bo jakkolwiek opisów jest właściwie mało i czasem nawet nie miałam pojęcia, jak wyglądają główni bohaterowie, to jak już się jakiś opis pojawia, jest najzwyczajniej doskonały i wbijający w fotel. Opisy wyraźnie tworzą nastrój konkretnych scen, by przekazać konkretne wnioski, a nie są zwykłym ozdobnikiem.

No i bardzo mi się podobała kompozycja całości: konkretne historie jednostek przeplatają się ze skrótowymi relacjami, jak ten podbój ogólnie dalej się rozkręcał, pojawiają się na ich tle. I, choć pozornie to wszystko są niepowiązane ze sobą historyjki, to jednak tu i ówdzie wracają znani już bohaterowie czy mówi się o wydarzeniach opisanych w którymś z wcześniejszych opowiadań, dzięki czemu całość sprawia wrażenie, jakby rzeczywiście były to wyrywki z kroniki poświęconej jednemu procesowi.

Co ja mogę jeszcze powiedzieć? Mamy rok 2014. Nie kolonizujemy Marsa, nie było wojny atomowej, czarni są równouprawnieni (w ogóle ciekawe, że akurat w tej kwestii autor tak bardzo się rozjechał z rzeczywistością), na Marsie nie ma kanałów, a fantastyka nie została zakazana i spalona (och, jedno z dziwniejszych i fajniejszych opowiadań, to Usher II). Ale człowiek wciąż pozostaje sobą i choć historia potoczyła się inaczej, ludzkość z tego – pesymistycznego, niestety, choć odmalowanego z humorem – obrazka Bradbury’ego jest nadal aktualna.

Wpis powstał w ramach wyzwania czytelniczego „Eksplorując nieznane”.

Wierzę w rzeczy, których dokonano, a na Marsie istnieją ślady, że dokonano tu mnóstwa rzeczy. Są tu ulice, domy, pewnie także książki, wielkie kanały i pomieszczenia, w których trzymano, jeśli nie konie, to inne domowe zwierzęta. Może dwunastonogie, kto wie? Wszędzie, gdzie spojrzę, dostrzegam rzeczy zdradzające ślady użycia. Dotykano ich, wykorzystywano przez całe wieki.

Jeśli zatem pyta mnie pan, czy wierzę w ducha używanych rzeczy, to owszem, wierzę. To wszystko tu jest. Wszystkie przedmioty, niegdyś tak powszechne. Góry też miały kiedyś własne nazwy. I nigdy nie zdołamy wykorzystać ich, nie czując się przy tym niezręcznie. Nie przywykniemy do tych gór: nadamy im nowe nazwy, ale nigdy nie zabrzmią one właściwie, bowiem stare nazwy istnieją gdzieś, skryte w otchłani czasu, i to właśnie one kształtowały niegdyś te szczyty. Imiona, które nadamy kanałom, górom i miastom, spłyną po nich niczym woda po kaczce. Nieważne, jak bardzo będziemy próbowali, nigdy nie zdołamy dotknąć sedna Marsa. A potem zacznie nas to złościć i wie pan, co zrobimy? Zniszczymy go. Zedrzemy z niego skórę, aby nadać mu nowe oblicze.