Fraa w czytelni (41) - "Trudno być bogiem"

Trudno być bogiem - okładka

Autor: Arkadij i Borys Strugaccy

Tytuł: Trudno być bogiem. Drugi najazd Marsjan

Tytuł oryginału: Трудно быть богом. Второе нашествие Марсиан.

Tłumaczenie: Irena Piotrowska

Miejsce i rok wydania: Warszawa 1983

Wydawca: Czytelnik

Trudno być bogiem braci Strugackich omijałam do tej pory głównie z niejasnej obawy, że to będzie kolejna powieść, której nie zrozumiem i nie będę miała pojęcia, jak do niej później podejść. Tak właśnie miałam ze Ślimakiem na zboczu, o którym nawet przez jakąś krótką chwilę chciałam coś napisać, ale szybko okazało się, że nie umiem sklecić zdania na jego temat. Trauma trwa do dziś. W końcu jednak postanowiłam się przełamać, tym bardziej, że Ulv zawsze wypowiadał się o Trudno być bogiem w samym superlatywach i co najmniej kilka razy mi tę pozycję polecał.

Fabuła powieści kręci się wokół niejakiego Antona, czyli don Rumaty, wysłanego przez bliżej nieokreślony Instytut jako Obserwator na odległą planetę, dla której Słońce jest jedynie jedną z setek migoczących na niebie gwiazd. Anton, ma się rozumieć, nie jest sam – na obserwowanej planecie funkcjonuje cała siatka wysłanników z Ziemi, jednak ich kontakty są dość ograniczone. W ramach – równie enigmatycznego co sam Instytut – Eksperymentu, Ziemianie mają obserwować mieszkańców owej planety. Obserwować, przesyłać obraz na Ziemię, wniknąć w to społeczeństwo. Problem polega na tym, że to miejsce w kosmosie zamieszkują ludzie (och, czy aby w ogóle można nazwać ich ludźmi?) znacznie zacofani w stosunku do przybyszów z Ziemi. Ich feudalne społeczeństwa cierpią pod jarzmem okrutnych dyktatorów i błądzą, nie umiejąc przeobrazić się w wolne narody. Jeśli, na ten przykład, minister don Reba umyślił sobie, że w całym państwie trzeba powywieszać na przydrożnych drzewach wszystkich, którzy potrafią czytać – tak się dzieje. A don Rumata – oraz inni Obserwatorzy – mają bardzo wyraźny zakaz ingerowania w przebieg wypadków i jedyne, co mogą robić, to przyglądać się bezsensownemu okrucieństwu, wszechobecnemu brudowi i ludziom bez żadnych własnych poglądów i bez zasad.

Tym sposobem w powieści sygnalizuje się kilka problemów: pierwszym jest, oczywiście, tytułowe bycie bogiem: czy Ziemianie, którzy dysponują odpowiednimi środkami i przewyższają mieszkańców obserwowanej planety pod niemal każdym względem, nie powinni przeciwdziałać jakoś temu ogromowi nieszczęść, jaki przetacza się po Arkanarze? Bądź co bądź są o całe wieki rozwoju cywilizacji mądrzejsi – w związku z tym czy nie spoczywa na nich odpowiedzialność za losy tych, którzy są słabsi? Z drugiej strony: ingerencja byłaby lepieniem społeczeństwa na swój obraz i podobieństwo (też przecież mocno niedoskonały!), odarciem niczego nieświadomych ludzi z wolności, indywidualizmu, z możliwości samodzielnego pokonania trudności.

Ale z tym zagadnieniem łączy się kilka innych.

Na przykład funkcjonowanie don Rumaty w Arkanarze. Oto Anton musiał wcielić się w obrzydliwie bogatego szlachcica, pomiatającego chłopstwem i śmierdzącymi mieszczanami. Don Rumata jest zmuszony do robienia rzeczy, które w Antonie budzą odrazę. Początkowo – bo prawdziwy dramat zaczyna się, kiedy Anton uświadamia sobie, że pewne zachowania przychodzą mu coraz łatwiej, coraz naturalniej. Kto wie? Może niedługo całkowicie upodobni się do mieszkańców Arkanaru? Dla mnie siedzi w tym niezwykła tragedia, która prawdę mówiąc dużo bardziej mnie poruszyła niż sam problem traktowania obserwowanego społeczeństwa przez Ziemian. Pojawia się pytanie, jak bardzo człowiek jest w stanie się ufajdać w bagnie, by osiągnąć swoje cele – być może nawet całkiem chwalebne.

Ciekawą sugestią tutaj jest wzmianka o Eksperymencie – na kim właściwie przeprowadza się ten Eksperyment? Na ludziach z Arkanaru czy też na Obserwatorach? Ta druga koncepcja jest właściwie dość przerażająca, ale wcale nie taka nieprawdopodobna, choć tu już czytelnik właściwie ma pewną dowolność, w co zechce uwierzyć.

Innym zagadnieniem, o które ociera się powieść, jest samo pojęcie dobra i zła. Bardzo zgrabnie autorzy pokazali, że to co jest dobrem dla jednego, zawsze będzie złem dla innego i trudno obiektywnie ocenić, którego dobro jest… no… lepsze.

Sporo uwagi poświęca się w powieści ogólnie rozwojowi ludzkości, roli wiedzy i nauki w dziejach świata – choć wszystko rozgrywa się na obcej planecie, czytelnik trafia na bardzo znajome obrazki poetów, którzy zmuszeni byli spalić swoje dzieła i obecnie chałturzą na królewskim dworze, klecąc marne wierszydła pochwalne, czy też malarzy, którzy dokonują żywota pacykując zawsze takie same portrety monarchy. W ogóle z całej powieści przebija dobrze wszystkim znana, całkowicie ziemska historia, a właściwie jedne z najsmutniejszych jej momentów – a to sprawia, że Trudno być bogiem jest tak naprawdę tekstem ogromnie przygnębiającym. Z jednej strony mamy Ziemian, którzy chcieliby i mogliby coś zrobić, ale doskonale wiedzą, że nie wolno. Z drugiej strony zaś społeczeństwo Arkanaru, które pędzi na łeb na szyję ku własnej zgubie, bo nie ma w tych ludziach jeszcze instynktu gromadzenia się i walczenia o swoje. Pojedynczy buntownicy są raczej postaciami tragicznymi, tak jak Arata, który zresztą w doskonałej rozmowie z don Rumatą wyjaśnia mu, dlaczego nie podoba mu się ingerencja z zewnątrz – a w każdym razie taka częściowa. I że jeśli Ziemianie mają od czasu do czasu kogoś uratować i nic poza tym, niech lepiej wracają do siebie. Ba!, Arata nie będzie jedynym, który zasugeruje Antonowi, że Ziemianie powinni wrócić do siebie i dać spokój ludziom z Arkanaru i okolic. Przebija w tym wszystkim ogromny smutek, ale też determinacja: może i popełnimy jeszcze mnóstwo błędów, ale poradzimy sobie sami. Dam radę.

Tym wyraźniej rysuje się kontrast między Trudno być bogiem a drugą powieścią w książce, czyli Drugim najazdem Marsjan. Jest to tekst, przynajmniej na pierwszy rzut oka, najzwyczajniej w świecie zabawny. Co prawda dalej nie ogarniam, dlaczego bohaterowie noszą imiona takie jakie noszą, ale na przemyśliwanie o tym przyjdzie jeszcze czas. Powieść – powiastka właściwie, bo to bardzo krótki tekst – stanowi z kolei rzut oka na społeczeństwo tracące niepodległość. Rzut oka mocno w pigułce. Historia zamyka się w dwóch czerwcowych tygodniach, a czytelnik śledzi dzień po dniu poczynania niejakiego Apollina Feba, jego obserwacje i wnioski, które zapisuje w dzienniku. Mimo pozornie absurdalnej sytuacji i zabawnych wątków (niezmiennie bawił mnie Kalaides, który zapytany o coś wyduszał z siebie odpowiedź dotyczącą rozmowy sprzed kilku godzin, że o wiecznie natrąbionym Minotaurze nie wspomnę) znów całkiem łatwo dostrzec echa przykrych momentów z historii Europy. Narracja Feba sprawia, że żadnego z bohaterów nie da się jednoznacznie ocenić, ponieważ i Apollo ich nie ocenia – w jednej chwili gniewa się na kogoś, by następnego dnia uznać, że to właściwie bardzo w porządku człowiek i nawet trochę go szkoda. Wszyscy są tak naprawdę jednakowo głupi, ale jeśli się nad tym zastanowić, człowiek dochodzi do wniosku, że sam w analogicznej sytuacji byłby równie głupi. Jednak tekst jest na tyle lekko i zabawnie napisany, że czytelnik wcale nie zapada się w jakichś strasznych refleksjach na ten temat, tylko płynie wraz z powieścią aż po ostatnie zdanie. Fantastyczny oddech po ciężkim Trudno być bogiem.

Bracia Strugaccy jeszcze nigdy mnie nie zawiedli. I tym razem jestem bardzo zadowolona z lektury, ze spotkania z bardzo różnorodnymi i pełnymi życia bohaterami, a także z mniej lub bardziej poważnie postawionymi istotnymi pytaniami. Jakkolwiek rozkminy socjologiczne najogólniej niezbyt mnie jarają, to jednak Arkadij i Borys Strugaccy podali to w ten sposób, że trudno się nie wciągnąć. 9/10.

Wpis powstał w ramach wyzwania czytelniczego Eksplorując nieznane.

Chłopcy nie odpowiedzieli. Po chwili Paszka zapytał półgłosem:

– Tolek, co tam było za znakiem?

– Wysadzony most – odpowiedział Anton. – I szkielet faszysty przykuty łańcuchami do karabinu maszynowego. – Zamyślił się i dodał: – Karabin cały wrósł w ziemię…

– No tak… – mruknął Paszka. – Bywa. A ja tam pomogłem jednemu facetowi naprawić samochód.