Fraa w czytelni (83) - "Paradyzja"

Autor: Janusz A. Zajdel
Tytuł: Paradyzja
Miejsce i rok wydania: Warszawa 2013
Wydawca: Bookrage

Przepraszam. Naprawdę przepraszam wszystkich wielbicieli Zajdla. Nie wątpię, że był prekursorem fantastyki socjologicznej w Polsce. Nie odmawiam mu wielkości. Po prostu nie będzie między nami namiętnego związku i już. Niestety, Paradyzja nie zdołała zmienić mojego nastawienia – a jeśli jej się to nie udało, to nie wiem, który tytuł zdołałby tego dokonać. Nie mówię, że nie będę już próbowała – bądź co bądź, w pakiecie z Bookrage’a zostało mi jeszcze parę pozycji. Ale ja już na nic nie liczę.

Żeby nie było: tym razem przynajmniej dostałam powieść, która faktycznie była powieścią, a nie powieścią w powieści. Pojawiło się co prawda krótkie opowiadanie sci-fi w powieści, ale nie stanowiło głównego trzonu konstrukcyjnego. Szkatułki były fajne, ale gdybym trzy razy z rzędu się na nich rozbiła, chyba zaczęłoby mnie to nudzić.

Tym razem opowieść rozwija się bardziej klasycznie: oto literat z Ziemi, Rinah Devi, dostaje przepustkę na tajemniczy świat zwany Paradyzją – w zamierzeniu kolonię, ale w rzeczywistości zupełnie autonomiczną, sztuczną planetę. Ma napisać o niej książkę, toteż musi zrobić risercz – i Paradyzyjczycy całkiem gorliwie współpracują, bo zależy im, żeby nie napisał o nich bzdur.

Czytelnik towarzyszy Rinahowi w jego zwiedzaniu dziwnego świata.

Teraz już pojadę spoilerami, więc jak coś, to ten… żeby nie było, że nie ostrzegałam!

Mój główny problem z tą powieścią: czytałam przedtem Całą prawdę… – tym samym praktycznie od samego początku doskonale wiedziałam, na czym polega cały trik. Powielenie pomysłu było, moim zdaniem, fatalną decyzją autora. Szczególnie że przecież właśnie ta kryjąca się pod utopijnym płaszczykiem intryga jest niezmiernie ważna. Co to za frajda: odkrywać ją wraz z Rinahem, skoro już się zna jej rozwiązanie? Zgoda, może nie ze wszystkimi detalami, ale to było aż nazbyt oczywiste: cały ten Cortez nie był żadnym zbawcą, tylko sukinsynem, który chciał sobie porządzić plebsem (wcale nie jak Jedynka z Całej prawdy…), obudzonym z hibernacji ludziom powiedziano, że są w dupie i muszą tymi rencyma zbudować kolonię w dużo trudniejszych warunkach, niż to pierwotnie obiecała Ziemia (zupełnie nie jak kolonistom z Całej prawdy…), przez kolejne lata pokazuje się kolonistom, że Ziemia to samo zło, syf, kiła i cykliści (wcale nie jak… łapiecie schemat?), bohater-badacz odkrywa, że to wszystko łgarstwo, odkrywa prawdę i… i nic z tym nie robi. I czytelnik żegna się z wykreowanym przez Zajdla światem dokładnie w momencie, w którym mógłby być jakiś punkt kulminacyjny. To jest dokładnie to samo, co Cała prawda o planecie Ksi!

Nie przeczę, że w detalach było nieco lepsze. Przede wszystkim, o wiele lepiej spełnia rolę fantastyki socjologicznej. Wreszcie dostajemy społeczeństwo, w które choć trochę można uwierzyć. Jasne, znów pojawia się założenie bierności ludzi, w dodatku powiedziane całkowicie wprost:

„Wiedząc, że nie sposób niczego zmienić, człowiek przestaje wysilać umysł nad bezowocnymi spekulacjami i zaczyna urządzać się najlepiej, jak to możliwe w danej sytuacji.”

Ale to na szczęście tylko słowa jednego z bohaterów, a rzeczywistość okazuje się bardziej skomplikowana. Tego skomplikowania brakowało mi w Całej prawdzie…. Tutaj czytelnik dowiaduje się, że na początku byli koloniści, którzy chcieli wracać na Ziemię zamiast budować Paradyzję. Byli też tacy, którzy nie wierzyli w wersję Corteza. Pojawiają się młodzi gniewni, którzy – choć nie mają możliwości na jawny sprzeciw – potrafią przechytrzyć cały wielki System Zabezpieczeń. Jest coś w rodzaju podziemnej opozycji. Bah!, nawet jeśli ktoś nie próbuje zwalczać istniejącego stanu rzeczy, i tak zna różne malutkie sztuczki, które pozwalają tu i ówdzie powiedzieć coś niedozwolonego albo „zniknąć” na jakiś czas wszędobylskim kamerom. W ogóle bardzo podobał mi się patent koalangu – wraz ze związanymi z nim problemami poetów: jak tu tworzyć wiersz, skoro przeciętna wypowiedź przypadkowego przechodnia jest tak naszpikowana metaforami, aluzjami, symbolami i Jeżuś wie czym jeszcze, że praktycznie może uchodzić za poezję? Ten dylemat był zasugerowany tylko raz  nie miał specjalnego znaczenia dla fabuły, ale serio daje do myślenia.

Również bohaterowie dali się lubić. A nawet jeśli nie lubić, to w każdym razie wzbudzali jakieś emocje. Najsłabiej chyba wypadł sam Rinah, bo wydawał mi się nieco głupawy. Może taki miał być, a może niesprawiedliwie go oceniam, bo przecież to ja znałam rozwiązanie zagadki, a nie on. Z drugiej strony, z Coriolisem wymyśliłam wcześniej od niego. Inna sprawa: dlaczego musiał dopiero wyobrazić sobie imię „Coriolis” napisane przez „K”, by załapać, co jest na rzeczy? Przecież nie był Polakiem. Sądząc po jego pochodzeniu, „C” powinno być zupełnie w porządku. Ot, taki tam czep, ale jakoś mnie uderzył. Jak polski autor pisze o niepolskich bohaterach, to trzeba pamiętać, że nie powinni podlegać polskim skojarzeniom czy zasadom języka. Wspominanie o szklanych domach, które pojawiły się „w którymś ze starych ziemskich utworów literackich” też wydało mi się raczej śmieszne.

No i przyznam, że ciągle nie rozumiem: w opowiadaniu Nikora (Nikor Orley Huxwell, co uważam za urokliwy motyw, ale ja zawsze lubiłam takie rzeczy) bohaterowie przenieśli się na inną planetę, w innym układzie i tam wybudowali nowe miasto, o którym mieli powiedzieć ludziom, że to nowa wersja ich sztucznej planety. Nie do końca wiem, jak dalece mogę fabułę tego opowiadania przekładać na historię Paradyzji. Chodzi mi głównie o te przenosiny na inną planetę… To chyba już w istocie była fantastyka Nikora? Bo przecież lecąc na Paradyzję, trzeba ustalać jakiś kurs, trzeba lecieć dokądś. Nie da się tak po prostu polecieć do punktu A i wylądować w punkcie B… To był fragment, który wpędził mnie w pewną konfuzję. Choć nie wykluczam, że czegoś nie doczytałam albo za bardzo czerpię z opowiadania. Sama nie wiem.

Słowem: Paradyzja jest lepsza niż Cała prawda…, ale boleśnie powiela tamten schemat. Przez to niczym nie zaskakuje. Plus jest irytujące, że kończy się w tym samym punkcie: wiemy, o co chodzi, ale nic z tego nie wynika. Bohater odwala trochę takie: Screw you guys, I’m going home. Cartman approves. Szkoda, bo ja bym chciała wiedzieć, co dalej stało się z tym (niemal) doskonale kontrolowanym społeczeństwem i co wynikło z tego, że ktoś odkrył prawdę.

Panie Zajdel, z bólem zawiadamiam, że nie jesteśmy sobie przeznaczeni.

Notka popełniona w ramach wyzwania czytelniczego „Eksplorując nieznane”.

– Szary anioł przyśnił mi się nieostrożnie – mówił młody mężczyzna do siedzącej naprzeciw dziewczyny.

– Przestrzeni skrawek pustką się wypełnił?

– Mimo przeszłości myszki w czasowniku rozprzestrzenionej od krańca po kraniec, kotara głosu mej dłoni nie tknięta, tęsknoty hieny pozostały przy niej.

– Słodycz nieśmiała wilgoci wśród kęp torfowiska.