Nikt nie wie, gdzie jest Alezja!, czyli "Wercyngetoryks"

zamiast okładki (źródło)

Autor: Jean Markale

Tytuł: Wercyngetoryks

Tytuł oryginału: Vercingétorix

Tłumaczenie: Hanna Olędzka

Miejsce i rok wydania: Warszawa 1988

Wydawca: Państwowy Instytut Wydawniczy

Dziś będzie może trochę inaczej – bo ani to związane z fantastyką czy czymkolwiek w tych okolicach, ani to w ogóle beletrystyka. Ale sięgnęłam po tę książkę z dwóch powodów: po pierwsze, odkąd pamiętam, miałam ogromny sentyment do Wercyngetoryksa (pewnie niezbyt oryginalne wyznanie osoby wychowanej na Asteriksie). Po drugie, w sumie chodziło mi głównie o risercz.

Przyznam, że od pierwszych stron byłam ogromnie ciekawa tego, jak autor zrealizuje wstępne deklaracje – te bowiem brzmiały mniej-więcej tak: „odmitologizuję postać Wecyngetoryksa. Przyjrzymy się postaci historycznej, a nie francuskiej legendzie”. No i świetnie – mi w najwyższym stopniu o to właśnie chodziło.

W sumie sama nie wiem, czego oczekiwałam: ponieważ o Wercyngetoryksie wiadomo głównie tyle, ile napisał o nim Cezar, większość książki była bardzo obszernym wglądem w historię i kulturę Celtów od początków po pierwszy wiek przed naszą erą. Rozdziały nazwane hucznie „Młodość Wercyngetoryksa” czy „Edukacja Wercyngetoryksa” w istocie były po prostu opisem tego, jak wychowywano i kształcono młodych Galów z wysoko postawionych rodzin. Autor zakłada, że w przypadku naszego głównego bohatera jakoś tak z grubsza to musiało wyglądać.

Takie ujęcie tematu dla mnie – randomowej czytelniczki – ma swoje lepsze i gorsze strony. Z lepszych oczywiście mamy to, że dowiaduję się naprawdę dużo o Celtach, a w szczególności o Galach. Autor opisuje ich mentalność, obyczaje, sporo miejsca poświęca druidom czy strukturze społecznej (podziałowi na fine, tuath, klientów i tak dalej). Są to te elementy, które Cezar w swoich pamiętnikach albo pomijał, albo potraktował nieco po macoszemu, bo ich kompletnie nie rozumiał ze swojej rzymskiej perspektywy.

Wadą jest to, że – jak wspomniałam – ja chciałam właściwie tylko drobnego riserczu o Wercyngetoryksie. Tymczasem przez większą część książki informacji o przyszłym zwycięzcy spod Gergowii musiałam szukać w natłoku innych treści, wyławiać tu i ówdzie zupełnie hipotetyczne scenki i budować na ich podstawie portret bohatera. Tak naprawdę dopiero pod koniec autor rzuca w czytelnika faktami z życia galijskiego wodza.

Ach właśnie, skoro już wspominam o tych hipotetycznych scenkach: miejscami nie ukrywam, że one mnie po prostu bawiły. Autorowi zdarzało się dość srodze popłynąć i w dość rozpoetyzowanym natchnieniu odmalowuje przed czytelnikami scenkę na przykład, jak to młody Wercyngetoryks siedzi przy ognisku po biesiadzie, patrzy w ogień, myśli o tym, jak to chciałby być królem, a w tle podnosi się bard i zaczyna nucić pieśń – i znów lecimy z domysłami, czyli autor bierze faktycznie znaną z irlandzkich dokumentów pieśń, podmienia imiona na pasujące do historii Galów i cytuje. W całości. Zajmuje to półtorej strony, kompletnie nic nie wnosi i jest w sumie ostro zmyślone, no ale mamy ten obrazek złotowłosego galijskiego prawie-wodza, który snuje swoje wielkie marzenia. Teraz pojawia się taka drobna wątpliwość: czy tego typu sceny mają nam naprawdę odmitologizować tę postać?

No i tu docieram do tego, nad czym się tak naprawdę zastanawiam, odkąd skończyłam tę książkę: czy faktycznie Jean Markale pokazał historię, a nie legendę?

Na pewno się starał. Każda hipoteza, nawet te malownicze scenki, wszystko każdorazowo stara się podeprzeć źródłami, sięga do – lepiej udokumentowanej – historii Irlandii i wyszukuje analogie, korzysta oczywiście z relacji Cezara, Strabona i innych historyków rzymskich, a także z dokonań nowożytnych badaczy. Może to kwestia mojego małego oblatania w temacie, ale historia Galów zaprezentowana w Wercyngetoryksie najzwyczajniej w świecie przekonała mnie (kupuję nawet stanowisko autora w kwestii położenia Alezji, choć wiadomo, że nikt nie wie, gdzie jest Alezja, nie ma Alezji i w ogóle co to takiego Alezja?).

Co do samego bohatera, to sytuacja ma się podobnie: każda wzmianka o galijskim wodzu jest osadzona w źródłach. I ja te rzeczy kupuję, nawet jeśli czasem bawi mnie sposób, w jaki Markale o tym pisze (z drugiej strony – może i cośtam mnie rozbawiło, ale grunt, że to zapamiętałam, no nie?).

Wątpliwości obudziły się we mnie tak naprawdę dopiero pod koniec, kiedy złapałam się na tym, że lektura, która przez długi czas była czysto naukowym riserczem, zaczęła jakoś tak budzić emocje i ani się obejrzałam, a czytałam to jak dramatyczne zakończenie wciągającej powieści. A sam koniec, rozdział poświęcony Alezji i zakończenie z triumfem Cezara – to już pozostawiło we mnie ogromną gorycz i smutek. I ze względu na te emocje ciągle usiłuję sama ze sobą ustalić, czy to dlatego, że jednak autor popłynął z legendą, czy też możliwe jest to, że to sama historia tak właśnie wyglądała i tutaj nie trzeba niczego mitologizować, bo to w istocie jest dramat i w istocie budzi się współczucie dla Wercyngetoryksa i żal do innych wodzów galijskich, którzy – jakkolwiek działali w dobrej wierze – doprowadzili do takiego a nie innego zakończenia wojny z Rzymem.

Markale pokazuje Wercyngetoryksa jako świetnego stratega, króla wojowników, szlachetnego, religijnego i honorowego Gala. W bohaterze nie ma miejsca na wady. Jest mocno osadzony w historii, jego życiowe wybory są obudowane kontekstem kultury celtyckiej, ale wciąż pozostaje herosem bez skazy, francuskim mitem (całkowicie absurdalnym, bo wszyscy wiedzą, że współcześni Francuzi nie mają nic wspólnego z Galami). Myślę, że wyszło tu raczej nie tyle odmitologizowanie postaci, ile raczej ten mit został ujęty w racjonalne ramy.

Prawdę mówiąc, jest mi to całkowicie na rękę – gdyby pokazano mi jakieś wady Wercyngetoryksa, byłoby mi chyba jeszcze bardziej smutno, bo on gdzieś już wrósł w moją wyobraźnię jako taki barbarzyński superbohater. Teraz mogę się cieszyć, że to moje wyobrażenie było uzasadnione.

Wercyngetoryks to w sumie szalenie ciekawa i wartościowa lektura – im dalej w las, tym ciekawsza. Może na początku trochę zniechęcają obszerne omówienia poszczególnych celtyckich plemion i ich wzajemnych relacji, ale to wszystko później okazuje się przydatne, kiedy one wchodzą ze sobą w sojusze i konflikty, a między to wszystko uwikłany jest Cezar. Myślę, że rozumiem teraz sporo więcej z tego wycinka historii i z tym nowym spojrzeniem wrócę do spisanej przez Cezara historii wojny galijskiej. Koniec końców, mam parę stron bardzo konkretnego riserczu, z którego zamierzam zrobić użytek.

No i to zakończenie. Zakończenie, które pozostawia we mnie refleksję „Julek, ty penisie”.

Dla Cezara to klęska. Gergowia się nie poddała. Cezar z ciężkimi stratami wycofuje się na północ, w nadziei połączenia się z Labienusem. Jest to więc zwycięstwo Galów, a szczególnie Arwernów. Tryumf Wercyngetoryksa, jedyny, jaki pozna. Ale to tryumf prawdziwy i Rzymianie są w bardzo złym położeniu.