Fraa w czytelni (27) - "Odyseja kosmiczna"

Nie wierzę, że zagląda na tego bloga ktoś, kto nie zna, choćby ze słyszenia, cyklu Odyseja kosmiczna. Jeśli zaś ktoś taki zagląda – niech wie, że właśnie parskam pogardliwie pod jego/jej adresem i proszę ozięble, by się zawstydził/a i przemyślał/a swoje zachowanie.

A ponieważ zakładam, że większość osób pi razy drzwi kojarzy tę serię, wyjaśnię na starcie, czemu tytuł notki to „Odyseja kosmiczna”, bez daty – sprawa jest całkiem prosta: chcę się ustosunkować do całego cyklu za jednym zamachem. Nie wydaje mi się sensowne rozdrabnianie się na poszczególne tomy. Po pierwsze, są dość krótkie, a po drugie, wiele rzeczy widać dopiero przy spojrzeniu na całość. A po trzecie, bo tak.

Aut.	sir Arthur Charles Clarke
Tyt.	2001: Odyseja kosmiczna	2010: Odyseja kosmiczna	2061: Odyseja kosmiczna	3001: Odyseja kosmiczna. Finał
Tyt. oryg.	2001: A Space Odyssey	2010: Odyssey Two	2061: Odyssey Three	3001: The Final Odyssey
Przeł.	Jędrzej Polak			Radosław Kot
	Kraków 2008		Kraków 2010	Kraków 2008
Wyd.	vis-à-vis/Etiuda

Nie da się ukryć, że nie jestem obiektywna w ocenie twórczości Clarke’a. Swojego uwielbienia dla tego autora nigdy nie ukrywałam i ukrywać nie zamierzam. 2001: Odyseja kosmiczna miała ode mnie +20 punktów na samym starcie, no bo to przecież Arthur C. Clarke! Ten sam, który napisał Koniec dzieciństwa – jedną z moich najulubieńszych książek evah!

A więc tak: pieję. Pieję z dzikiego i niepohamowanego zachwytu.

Nie zmienia to faktu, że, gdyby ktoś mnie zapytał, czy polecam ten cykl, byłabym bardzo ostrożna. Rzecz w tym, że – o zgrozo! – nie każdemu musi się to podobać.

Po pierwsze: 2001: Odyseja kosmiczna powstała w latach sześćdziesiątych (1964-1968, jak pisze sam autor we wstępie do 2010…). Podbój kosmosu był w powijakach. Neil Armstrong miał zrobić wielki skok dla ludzkości rok po zakończeniu prac nad powieścią. Na orbicie bujały się ze cztery sztuczne satelity i to tyle. Tymczasem Clarke rysuje przed czytelnikiem obraz ledwie do ogarnięcia, szczególnie dla ówczesnego odbiorcy: oto człowiek skolonizował Księżyc i rusza dalej, w stronę Jowisza i jego satelitów. Jeśli czytamy te teksty w roku 2012, pewne elementy mogą budzić… hmm… wesołość? Pobłażliwe kiwanie głową? Nie odczuwa się tego aż tak w przypadku 2061: Odysei kosmicznej i niemal wcale podczas lektury 3001: Odysei kosmicznej, niemniej dwa pierwsze tomy zestarzały się – i to zauważalnie. Mi akurat coś takiego nigdy nie przeszkadzało, a nawet przeciwnie: niesamowitą frajdę mam z czytania wizji przyszłości sprzed pięćdziesięciu lat i porównywania, co z tego się sprawdziło, co okazało się ślepym zaułkiem, a co po prostu odsunęło się w czasie, ale wciąż funkcjonuje w wyobrażeniach futurystów. W przypadku Clarke’a jest to ponadto o tyle ciekawe, że to nie był pierwszy z brzegu pisarczyk z pomysłami, ale fachowiec. Jego wizja nie jest wyssana z palca. Zresztą, warto czytać przedmowy i podziękowania, bo sporo można tam znaleźć informacji właśnie o tym, z czego autor korzystał i co się „sprawdziło” z jego przewidywań.

Po drugie: styl Clarke’a. To znaczy, oczywiście, jego twórczość znam z przekładów, więc prawdę mówiąc o stylu samego autora pewnie mam pojęcie raczej bladozielone, niemniej na tyle, na ile mogę stwierdzić, stwierdzam: Odyseja kosmiczna to nie jest opowieść. Owszem, jest jakaś akcja, ale przede wszystkim to bardzo rozległy – i, paradoksalnie, dynamiczny – obraz. Clarke fantastycznie odmalował – tak właśnie, odmalował – przeszłość i możliwą przyszłość, a przede wszystkim: kosmos. Ja zakochałam się głównie w obrazie wszechświata, nieustannie kotłujących się księżyców Jowisza, samego Jowisza i widoku galaktyki. I przez całą lekturę zazdrościłam bohaterom widoków. Bez szemrania kupiłam też to, co narrator opowiada czytelnikowi o strachu w przestrzeni kosmicznej i innych emocjach, które istnieją lub nie istnieją, kiedy człowiek kołysze się w próżni (no dobrze, być może ma tu swój udział to, że jak byłam mała, chciałam być astronautką). Jednakże jeśli ktoś od literatury oczekuje dużo strzelanek i seksu, to w istocie Odyseja kosmiczna może go znużyć. Całość jest nieco sprawozdawcza, bez wielkiej polityki i związków międzyludzkich, początkowo też bez humoru. Choć to się akurat stopniowo zmienia – o ile czytając 2001… miałam wrażenie, że to szalenie poważny tekst, o tyle już przy 2010… i dalszych częściach nie raz, nie dwa zdarzyło mi się parsknąć śmiechem. Nie są to wulkany dowcipu, ale humor pojawia się tu i ówdzie, miło rozluźniając atmosferę. Jest też więcej bohaterów, a więc czytelnik dostanie więcej dialogów, będą one żywsze, zarysują się jakieś relacje między postaciami. W 2001… jest Heywood Floyd oraz Frank Poole i Dave Bowman. Heywood występuje praktycznie solo, więc skromne przejawy więzi międzyludzkich widać tylko w części dotyczącej dwóch ostatnich bohaterów. No, mamy też oczywiście Strażnika Księżyca, ale to właśnie ten fragment – otwierający cały cykl – może być najtrudniejszy do przebrnięcia dla czytelników. Bo chce sobie człowiek poczytać o mężczyznach i ich latających maszynach, a czyta o… małpoludach.

A jednak ten wstęp jest niezbędny dla zrozumienia dalszych części serii. I, jeśli o mnie chodzi, po pewnym czasie wciąga. Bo małpolud czy nie, ale Strażnik Księżyca jawi się jednak jako człowiek. Nawet jeśli jeszcze taki nie do końca.

Te dwie rzeczy, które w moim odczuciu są zaletami, mogą być odbierane jako mankamenty Odysei kosmicznej.

Jeśli jednak miałabym się uprzeć i poszukać czegoś, co postrzegam jako wadę tych książek, będą to:

Trochę sztuczne dialogi – szczególnie w początkowych tomach. Później to się jakoś „wygładziło”, ale w pierwszych chwilach miałam wrażenie, że dialogi po prostu zgrzytają. Nie wiem jednak, ile w tym Clarke’a, a ile tłumacza.

Początkowo nieco przeszkadzała mi przepaść między trzema pierwszymi Odysejami a ostatnią. Miałam wrażenie, że to zakończenie jest dopisane jakby już trochę na siłę. Nie wiem, co skłoniło Clarke’a do takiego domknięcia cyklu, niemniej po zagłębieniu się w tekst uznałam, że wszystko trzyma poziom, ma ręce, nogi i nawet głowę, więc właściwie nie mam tutaj czego się czepiać. Niemniej pierwsze wrażenie było jakie było. Bo to już nie rozchodziło się o dalszy ciąg po dziesięciu czy pięćdziesięciu latach, ale po tysiącu!

Przekład – zasadniczo jest w porządku, tylko w ostatnim tomie zmienił się przekład. I tak przez cały cykl przyzwyczaiłam się do „Odkrywcy” czy „Wszechświata”, a nagle mówi mi się o „Discovery” i „Universe”. Nie chodzi mi już nawet o to, czy bardziej podoba mi się wersja polska czy oryginalna (chociaż tłumaczenie „Old Faithful” na „Stary Wierny” wydaje mi się jednak dość niezgrabne – nawet jeśli oryginalna nazwa jest w przypisie. Chyba wolałabym, gdyby było na odwrót – w przypisie przekład). Po prostu jeśli wydaje się jakiś cykl, to – tak myślę – wypadałoby tego typu rzeczy ujednolicić.

No i literówki – niestety, jest ich sporo. Nie jakoś oszałamiająco dużo, ale na tyle, żeby zaczęły uwierać.

Choć tak poza tym wydanie jest przyjemne: okładki estetyczne, a książki małe i praktyczne, doskonale mieszczą się zarówno do torby, coby wygodnie poczytać w pociągu jadąc do pracy, jak i łatwo je wsunąć do czasopisma, siedząc już w pracy i pozorując wykonywanie obowiązków (czego, naturalnie, nigdy w życiu bym nie robiła, ale – hipotetycznie – dałoby się! Odradzam, to bardzo niestosowne działanie…). Fakt faktem, przypuszczam, że Odyseje szybko mogą mi się porozsypywać (są klejone, a nie szyte), bo z całą pewnością jeszcze do nich wrócę, no ale to już pokaże czas.

No właśnie: wrócę do nich.

Z całą pewnością. Właściwie gdyby nie to, że czekają na mnie inne lektury, zamknąwszy 3001: Odyseję kosmiczną z marszu wzięłabym się za 2001. Żeby raz jeszcze obejrzeć te niesamowite pejzaże. Żeby znów zgłębić tajemnice Monolitu. No i dla HAL-a.

HAL. Mój absolutny faworyt, jeśli chodzi o bohaterów tego cyklu. Bohater, którego los najbardziej mnie poruszył. I tak naprawdę to właśnie ze względu na niego po skończeniu całości miałam myśl „Szlag, czemu Clarke nie napisał jeszcze jednego tomu? Takiego malutkiego, żeby napisać, co z moim ulubieńcem…?”. To głównie ze względu na HAL-a sympatyzowałam też z doktorem Chandrą. Jakoś tak wyszło, że to właśnie w komputerze wyczułam najwięcej emocji. Los Poole’a z 2001… był mi… cóż, nie obojętny, ale właściwie niewiele mnie ruszył. Co innego HAL.

Jeśli ktoś z Państwa ma szczególną słabość do robotów – serdecznie polecam Odyseję kosmiczną.

Tu chyba już skończę te swoje peany, bo niczego nowego pewnie już nie napiszę. Odyseja kosmiczna może znudzić, w to nie wątpię – ale mnie zachwyciła. Zaważyły na tym chyba genialne opisy, a w dalszej kolejności dopiero samo zagadnienie Monolitów i tajemniczych stworzycieli naszej rasy oraz idące z tym pytanie o miejsce człowieka w historii wszechświata. Lektura ta w istocie była niesamowitą podróżą i jestem przekonana, że nie raz jeszcze będę chciała ją odbyć. A póki co: 10/10 – wiem, wiem, powinnam była odjąć za te mankamenty polskiego wydania, ale przecież wspominałam, że na starcie było +20. Czyli wciąż jest spory zapas.

Oko Japetusa mrugnęło, usuwając jak gdyby drobinę drażniącego kurzu. David Bowman miał czas na wypowiedzenie jednego niedokończonego zdania, którego ludzie czekający w Centrum Sterowania Lotem, oddalonym o dziewięćset milionów mil i osiemdziesiąt minut w przyszłość, nigdy nie zapomną:

– To jest puste, ciągnie się w nieskończoność i… o mój Boże, tam jest pełno gwiazd!

[Arthur C. Clarke, 2001: Odyseja kosmiczna]

A w ramach wkręcania się w klimat, polecam: