O Wschodzie okiem Zachodu

Autor: Colin Thubron

Tytuł: Po Syberii

Tytuł oryginału: In Siberia

Tłumaczenie: Dorota Kozińska

Miejsce i rok wydania: Wołowiec 2012

Wydawca: Czarne

Niniejszym odhaczyłam przynajmniej część moich tegorocznych założeń czytelniczych (przeczytać co najmniej dwa reportaże z Czarnego). I chyba nawet mnie to cieszy, bo po ostatniej lekturze muszę sobie zrobić przerwę od tego gatunku.

Jak wspomniałam w tytule, Po Syberii to rozkmina na temat bliższego i dalszego Wschodu (bo w książce mkniemy faktycznie na przełaj przez caluśką Syberię) popełniona przez przedstawiciela szeroko pojmowanego Zachodu – konkretnie: Anglika. A ja, polski czytelnik, jestem jakoś pośrodku. I czuję, że tematy, które porusza autor, są bardziej egzotyczne dla niego niż dla mnie. Czytam, jak się autor zadziwia nad kolejnymi rzeczami, i myślę sobie „pfef, napisz mi coś, czego nie wiem”. Po raz pierwszy mnie to uderzyło, kiedy pojawiła się wzmianka o Jekaterynburgu i tamtejszych nazwach ulic, które co prawda zmieniono po śmierci Stalina, ale:

„Ilekroć jednak spytałem o drogę, na usta przechodniów pchały się stare, komunistyczne nazwy.”

Autor widzi w tym jakiegoś komunistycznego ducha, który wisi nad ludźmi i tak dalej. A ja widzę w tym zwykłe przyzwyczajenie, zero metafizyki. Ujmę to może tak: moim ulubionym kinem zawsze było to na rogu Świerczewskiego i Marchlewskiego. Do podstawówki chodziłam przy ulicy Lumumby (przez pół dzieciństwa zresztą zastanawiałam się, hu de fak is Lumumba), a do liceum – nieopodal Placu Dzierżyńskiego. Mimo że wszystko to miało miejsce grubo po 1989, a na tabliczkach widniały nazwy odnoszące się do Jana Pawła II, Solidarności i tego typu rzeczy. I to nie znaczy, że u mnie w domu odczuwano jakąś dziką tęsknotę za PRLem – po prostu używano nazw, które rodzicom towarzyszyły całe życie. Tak jak na sklepik pod domem wciąż mówię „u Piotra”, mimo że fefnaście razy już się zmienił właściciel – i branża zresztą też (od nabiału po ciuchy). Nie wiem, jak to wygląda w Anglii. Może Anglicy są elastyczniejsi – a może nie mają wielu takich zmian. W każdym razie to był jeden z momentów „autorze, o co ci w ogóle chodzi?”.

Było takich chwil więcej. Ot, z politowaniem wzruszałam ramionami, kiedy czytałam o tym, jak to samochody „snują się wężykiem między dziurami w nawierzchni ulicy Lenina”. No bo serio? Mam cyknąć fotkę ulicy przy swoim osiedlu? W gruncie rzeczy nawet nie mogę mówić, że w nawierzchni są dziury – bo tam po prostu nie ma nawierzchni.

Kiedy autor opisywał, jak to obudziły go świnie pod oknem, miałam ochotę autentycznie się roześmiać – no bo c’mon, nas tu budzą dziki i jakoś żyjemy. Choć przyznam, że jak pierwszy raz usłyszałam lochę z młodymi, to myślałam, że to sąsiedzi postanowili zarżnąć niemowlę. Ale nie – to tylko warchlaki w krzaczorach.

Wisienką na torcie tych – w moim odczuciu nieuzasadnionych – zadziwień był epizod z pierogami z kapustą, którymi został poczęstowany reportażysta. Podsumował to tylko jednym zdaniem: „Były ohydne.” – i tak całkiem serio, ja w tym momencie po prostu już w to nie wierzę. Nie wierzę, że pierogi były faktycznie jakieś wstrętne, tylko przypuszczam, że Anglik nie zna takiej potrawy, nie jest oswojony z ideą kiszonej kapusty. Tylko że trudno z przejęciem czytać reportaż, kiedy przestaje się wierzyć reportażyście.

Wspomniane już zadziwienia są tak naprawdę jednym z elementów, które składają się na coś większego: nachalne próby wzbudzenia emocji. Serio. W którymś momencie miałam wrażenie, że autor bardzo się stara, żeby tekst był super uduchowiony i żebym ja się nad nim zadumała i zasmuciła nad losem postkomunistycznej, rosyjskiej ludności Syberii. Tyle tylko, że zamiast rzeczywiście opisać coś, co będzie jakkolwiek przejmujące, potrafi pisać, że… no, że nic się nie dzieje. Że idzie przez miasto i ma przeczucie, jakby coś miało się stać, ale koniec końców nic się nie dzieje. Facet idzie przez miasto. Tadam! Może jestem nieczuła, ale nie widzę w tym dramatyzmu. Natomiast efekt był taki, że wszystkie obserwacje reportażysty budziły we mnie pytanie „I co w tym niezwykłego? Czemu o tym piszesz?” – choć może niepotrzebnie. Może kiedy czytałam kawałek:

„Kierowca leżał na asfalcie martwy, z rozrzuconymi rękoma i nogami. Nasz autobus zaniósł się wspólnym, drżącym westchnieniem. Po chwili szofer włączył radio i ruszyliśmy dalej.”

chodziło tak naprawdę tylko o prostą informację, opis wyłącznie o charakterze kronikarskim. Ale w kontekście całej książki ja po prostu siedziałam i myślałam „No ok, i co z tego? A co innego ludzie mieliby zrobić? Do czego zmierzasz, autorze?”. Nie wykluczam, że w tym wszystkim ostatecznie mocno krzywdzę reportażystę i jego dzieło.

W ogóle wciąż odnosiłam wrażenie, że autor za bardzo skupia się w tym wszystkim na sobie. Miejscami chyba więcej miejsca poświęcił opisowi własnych emocji i własnego wyglądu niż zdarzeń, w których uczestniczył. A co ja z tego wszystkiego zapamiętałam? Że nie potrafi drzwi za sobą zamknąć, przez co do starszego pana, którego odwiedzał, wbił się nawalony Rusek i żądał wódki od gospodarza. Ot, i weź tu człowieku wpuszczaj gościa z dalekiego, bogatego Zachodu…

A już najgorsze z tego wszystkiego było, kiedy użył sformułowania „lata świetlne” na określenie czasu („Sasza był w wieku Igora, ale wyglądał tak dojrzale, jakby dzieliły ich lata świetlne.”). Na szczęście to była końcówka książki, bo inaczej chyba zaczęłabym gryźć Kindla.

I nie, nie skończyłam jeszcze marudzić.

Kolejny mankament dostrzegam u samych założeń książki.

Po pierwsze, temat jest zbyt obszerny na jeden reportaż. Ogromne, zróżnicowane terytorium, gdzie o każdym okręgu z osobna można by napisać książkę (wszak, nie przymierzając, Książek popełnił taką o samym Jakucku i okolicach) – siłą rzeczy więc bardziej się po tej Syberii ślizgamy, niż faktycznie zagłębiamy w ten świat. Autor wspomina o milionie rzeczy, ale żadnej z nich nie zgłębia. Nigdzie nie zagrzewa dłużej miejsca. Rozmowy z tubylcami to w przeważającej większości krótkie odwiedziny u tego i owego, po czym jazda do kolejnego punktu na mapie. Szkoda, bo marnuje się potencjał.

Po drugie, autor sam wspomina, że w ogóle w całej tej wyprawie szukał definicji Syberii. Jakiegoś wspólnego mianownika. I ja tego nie ogarniam. Jak w ogóle można zakładać, że coś takiego istnieje? Dla tak ogromnego terytorium, gdzie ludność rosyjska miesza się z chińską, z koczownikami i bogowie wiedzą jeszcze z kim, a strefa klimatyczna zmienia się trzy razy? Przy maksimum dobrej woli mogę stwierdzić, że nadzieja na istnienie takiego jednego określenia, wspólnego dla całej Syberii, jest cokolwiek naiwna. I jakoś zupełnie mnie nie dziwi, że autor czegoś takiego nie znalazł.

No, to teraz chyba skończyłam marudzić.

Bądźmy uczciwi: książka ma też sporo naprawdę fajnych fragmentów. Mnie osobiście całkowicie ujął fragment o mieście Akademgorok. Owszem, kojarzy mi się z Barockstadt z „Syberii”, ale nie w tym rzecz. Niesamowity pomysł, niesamowita historia. I wiem, że na pewno będę jeszcze drążyć temat w innych źródłach.

Podobało mi się przybliżenie sylwetki Stellera, pokazanie niektórych zagubionych w tajdze wiosek, wreszcie poświęcenie nieco uwagi ludom wywodzącym się od Scytów (taka tam moja prywatna słabość do Scytów). Gdyby było tego więcej, a mniej prób wzruszenia mnie losem Anglika wśród rosyjskich komunistów, byłabym zachwycona.

Być może to jakiś zachodni styl pisania reportaży, który mi nie odpowiada. A być może to tylko styl tego autora. W każdym razie to nie jest do końca książka, której oczekiwałam.

Pewnego razu dostałam nielegalną paczkę: trzy kilo cukru!… i po kryjomu warzyłam piwo. Którejś nocy funkcjonariusz wszedł do naszej sypialni i łubudu! Wybuchło prosto na niego. Już się przestraszyłam, że wezmą mnie do karceru, tymczasem on za każdym okazaniem nazywał mnie piwną detonatorką i wszyscy się śmiali. Więc o tym niech też pan napisze. Tam się nie tylko płakało. Niech pan o tym napisze.